Lễ cúng ông Táo về trời là một trong những phong tục không thể thiếu trong dịp cuối năm của người Việt. Theo dân gian, ngày này đánh dấu hành trình Táo quân rời khỏi gia đình để lên thiên đình báo cáo với Ngọc Hoàng những việc làm của từng thành viên trong năm qua. Tục lệ này không chỉ phổ biến tại Việt Nam mà còn hiện diện ở các nước Đông Á như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc.
PGS.TS Nguyễn Ngọc Thơ, chuyên gia văn hóa học, cho biết phong tục cúng ông Táo gắn liền với hình ảnh bếp lửa – biểu tượng của sự đoàn tụ, ấm cúng và hạnh phúc gia đình trong văn hóa Việt. Người xưa quan niệm rằng bếp lửa không chỉ mang đến hơi ấm mà còn là nơi ngự trị của các vị thần bảo hộ gia đình. Táo quân, vị thần cai quản bếp núc, được giao nhiệm vụ ghi lại những hành động thiện – ác của gia chủ để trình báo lên thiên đình.
Không phải ngẫu nhiên mà ngày 23 tháng chạp được chọn làm ngày lễ chính thức. Theo triết lý Ngũ hành, con số 23 mang thuộc tính dương, đồng thời khi tách ra thành 2+3=5, nó trở thành biểu tượng của sự cân bằng và hài hòa trong vũ trụ. Điều này giải thích tại sao ngày 23 mang ý nghĩa linh thiêng, được người Việt chọn làm ngày tiễn ông Táo về trời.
Vai trò của cá chép trong lễ cúng ông Táo
Cùng với mâm cỗ, cá chép là một trong những yếu tố quan trọng nhất trong lễ cúng Táo quân. Theo truyền thuyết, cá chép là phương tiện giúp ông Táo vượt vũ môn lên thiên đình. Hình ảnh cá chép hóa rồng không chỉ biểu trưng cho sự thăng hoa, thành công mà còn thể hiện niềm hy vọng vượt qua mọi khó khăn trong cuộc sống.
PGS.TS Nguyễn Ngọc Thơ phân tích rằng, trong văn hóa lúa nước, cá chép gắn liền với lối sống sông nước của người Việt. Đây là loài vật gần gũi, quen thuộc, mang ý nghĩa tâm linh đặc biệt. Người dân tin rằng cá chép có khả năng hóa rồng, giúp Táo quân hoàn thành nhiệm vụ thiêng liêng.
Tùy theo phong tục từng vùng, cách chuẩn bị cá chép cũng có sự khác biệt. Một số gia đình chọn cá chép thật để thả xuống sông, hồ sau khi cúng, gửi gắm ước nguyện về sự tự do và thăng tiến. Một số nơi khác sử dụng cá chép giấy để tượng trưng, nhưng vẫn giữ trọn vẹn ý nghĩa tâm linh của lễ cúng.
Mâm cỗ cúng ông Táo đơn giản nhưng đủ đầy ý nghĩa
Mâm cỗ cúng ông Táo không cần quá cầu kỳ nhưng phải đảm bảo sự đủ đầy và trang trọng. Thông thường, mâm cỗ gồm:
Gà luộc hoặc thịt heo quay.
Xôi gấc – biểu tượng cho may mắn và thịnh vượng.
Bánh chưng, bánh tét hoặc chè trôi nước.
Cá chép – có thể là cá thật hoặc cá giấy.
Rượu, trầu cau, hoa quả và vàng mã.
Ngoài các món ăn truyền thống, ngày nay, nhiều gia đình sáng tạo thêm các món ăn hiện đại như salad, tôm nướng hay canh rau củ để làm phong phú mâm cỗ. Điều quan trọng nhất vẫn là lòng thành kính và sự chu đáo khi chuẩn bị.
Lễ cúng ông Táo ngày 23 tháng chạp không chỉ là nghi thức tâm linh mà còn là dịp để mỗi gia đình nhìn lại một năm đã qua, bày tỏ lòng biết ơn và chuẩn bị chào đón năm mới. Đây cũng là lời nhắc nhở mỗi người sống hướng thiện, biết yêu thương và gắn bó với gia đình.
Trong dòng chảy hiện đại, phong tục này vẫn được gìn giữ và phát triển, là nét đẹp văn hóa trường tồn, thể hiện tinh thần người Việt qua nhiều thế hệ.
